Prikaz knjige „Diana Budisavljević. Prešućena heroina Drugog svjetskog rata“

Uništenje dece, najranjivijih pripadnika određene nacionalne, verske ili rasne grupe jasno govori o nameri uništenja same grupe. O tome svedoči i masovno interniranje i stradanje srpske dece u logorima ustaške Nezavisne Države Hrvatske čiji su roditelji ubijeni ili upućeni na prisilni rad u nacistički Velikonemački rajh. Istraživanje teme stradanja dece u ustaškim logorima nije samo veliki naučni, nego i izuzetan emotivni izazov. Zagrebačka istoričarka Nataša Mataušić je odgovorila na ove izazove na najbolji mogući način: iscrprnim istraživanjem dostupnih istorijskih izvora, od arhivskih do memoarskih i slikovnih, kao i kritičkom analizom obimne istoriografske literature. To je bila osnova za izradu doktorske teze i za knjigu koja je, posle zagrebačkog, dobila i svoje beogradsko izdanje.

Autorka je svoje istraživanje usmerila u prvom redu na delatnost Diane Budisavljević. Ona je bila u središtu akcije spasavanja srpske dece iz ustaških logora, njihovog popisivanja i zbrinjavanja. Poreklom Austrijanka iz porodice Obekser, Diana Budisavljević je bila udata za poznatog zagrebačkog lekara Julija Budisavljevića, koji je izbegao tešku sudbinu većine zagrebačkih Srba. Zahvaljujući svojoj humanosti, želji da pomogne stradalnom narodu svoga supruga, upornosti i društvenim vezama, Diana Budisavljević je uspela da organizuje akciju pomoći i spasavanja srpskih žena i dece zatočenih u ustaškim logorima. Akcija je započela organizovanjem pomoći zatočenicima u Loborgradu oktobra 1941, da bi u mnogo većem obimu bila nastavljena spasavanjem dece iz jasenovačkog sistema logora tokom leta 1942. godine. Nataša Mataušić je ustvrdila da su kontakti Diane Budisavljević sa predstavnicima nemačke vojske u Zagrebu omogućili da akcija spašavanja dobije legalitet. Posle pritiska nemačkih faktora, u prihvatanju dece su angažovani organi ustaške države, pre svega osoblje Ministarstva udružbe (socijalnog staranja) na čelu sa još jednim junakom akcije spasavanja, Kamilom Breslerom. Ustaška propaganda nije propustila priliku da zbrinjavanje dece, jedva izvučene iz ustaških logora, prikaže kao organizovanu državnu akciju spašavanja dece od „partizanskog ropstva“. Zanimljivo je da pojedini hrvatski istoričari prihvataju u osnovi isti narativ tako da oni koji su organizovali masovno interniranje i ubijanje srpske dece dobijaju ulogu njihovih spasilaca.

Diana Budisavljević je dugo samo sporadično pominjana u literaturi o spašavanju dece iz ustaških logora. Kao glavni organizatori akcije su prikazivani pripadnici i simpatizeri komunističke organizacije u čemu su ključna bila svedočenja Josipe Tatjane Marinić. Ona su bila osnova i za izrazito negativnu sliku delovanja časnih sestara iu logoru, odnosno „Prihvatlištu za djecu izbjeglica“ u Jastrebarskom. Nataša Mataušić je nedvosmisleno ustvrdila da je takav stav imao svoju ideološko-političku osnovu, naglašavajući da u svetu Tatjane Marinić nije bilo mesta za osobu kakva je bila Diana Budisavljević. Autorka je napravila jasnu razliku između pojedinih logora, odnosno „prihvatilišta“ u kojima su smeštena srpska deca posle izvlačenja iz jasenovačkih logora. Postupak sa decom, njihova smrtnost i to ko je njima upravljao prave oštru razliku između pravih logora za decu u Sisku i Gornjoj Rijeci i dečjeg doma u Jastrebarskom i Donjoj Reci.

Dragoje Lukić, istoriograf stradanja dece u ustaškim logorima, u svom poslednjem dvotomnom delu „Bili su samo deca“ (Laktaši, Beograd, 2000) jasno je istakao da je Diana Budisavljević bila pokretač i organizator široke akcije izvlačenja dece iz ustaških logora. Humanitarno delovanje Diane Budisavljević je dospelo do šire javnosti tek 2003.posle objavljivanja dnevnika koji je ona vodila od oktobra 1941. do oktobra 1945. godine (posledji unos je iz februara 1947). Poslednjih godina njeno ime je postalo široko poznato ne samo u javnosti, nego i u javnom prostoru u Beogradu, nedavno i u Beču i njenom rodnom gradu Inzbruku. Ipak, tek sa delom Nataše Mataušić javnost je dobila iscrpno i kritičko istraživanje najvažnijih aspekata „Akcije Diane Budisavljević“. U knjizi je predstavljeno delovanja njenih aktera, od same Diane Budisavljević i njene porodice, poznatih i nepoznatih zagrebačkih Hrvata i Srba, lekara zagrebačkih bolnica, državnih službenika, sestara Hrvatskog crvenog križa, slovenačkog Crvenog krsta, dobrovoljnih bolničarki, predstavnika Rimokatoličke crkve, njene dobrotvorne organizacije „Karitas“ i časnih sestara, do nemačkih oficira i diplomatskih predstavnika Švajcarske i Švedske u Zagrebu. I pored očekivanja da će posle oslobođenja nastaviti svoje delovanje na identifikovanju dece i njihovom vraćanju porodicama, Diana Budisavljević je doživela veliko razočaranje i poniženje. Njena dragocena kartoteka sa preko 12.000 imena ili ličnih znakova dece je oduzeta, a njen podvig je praktično zaboravljen.

Autorkina analiza svih dostupnih podataka je bila osnov kvantifikacije i utvrđivanje brojeva stradalih i spašenih srpskih dečaka i devojčica. Ona je zaključila da se prilično pouzdano može smatrati da je zalaganjem Diane Budisavljević od sigurne smrti u ustaškim logorima spašeno oko 7.800 dece. Knjiga Nataše Mataušić o delovanju Diane Budisavljević i akciji spašavanja srpske dece iz ustaških logora je u prvom redu izuzetan doprinos istoriografiji. Istovremeno, to je povest o hrabrosti i otporu masovnom stradanju i smrti, povest o humanosti u vremenu zla. 

Autor: Milan Koljanin
Izvor: Politika