Osvrt na knjigu „Ništa lakše od umiranja“: Ima li oprosta za zločinca?

Nakon prozne knjige „Boja zemlje“ (Laguna, 2016), koja pati od nekoliko ozbiljnih izvedbenih problema, prije svega u svom nastojanju da bude romaneskan tekst (u čemu je potencijal teme nedovoljno iskorišten i opterećen opštim mjestima, a kompozicija nejasno i slabo postavljena), autor Elvedin Nezirović sa romanom „Ništa lakše od umiranja“ (Laguna, 2019.) dolazi u potpuno drugačijem izdanju. U odnosu na njegovu prethodnu knjigu, Nezirović ovoga puta pokazuje zavidnu vještinu kompozicione organizacije teksta, podižući svoju priču sada na nivo romanesknosti koja funkcioniše duž cijelog toka ove knjige. To je dobra stvar. „Ništa lakše od umiranja“ svjedoči nam da ovom piscu mnogo više leže teme o kojima može pisati sa nužnom književnom distancom, tačnije, da je u prethodnoj njegovoj knjizi, koja je htjela, ali da bude roman nije mogla biti, upliv stvarnosnog odnio prevagu nad književnim tekstom, što se vidljivo odrazilo na sam kvalitet knjige „Boja zemlje“. Također, to nam pokazuje, ako uporedimo ove dvije knjige, da je Nezirović na svom novom ostvarenju radio mnogo predanije, te da se u romanu „Ništa lakše od umiranja“ jasno vide osmišljeni kompozicioni potezi i rješenja. Svakako, to se u najboljem smislu odrazilo u ukupnom oblikovanju teksta pomenutog romana. Za kritičara je to dakako važan podatak, koji pokazuje da je autor uočio i učio na svojim greškama, što je polučilo mnogo bolji rezultat u odnosu na raniju knjigu.

Razorno zlo

Koordinate Nezirovićevog romana iznova su smještene u Hercegovinu, i ponovo se tiču rata i onoga što on sa sobom na ovim prostorima nosi. Ono što je pak suštinska razlika jeste da je priča pomjerena iz prvog lica pripovijedanja, na mnogo kompleksnija rješenja unutar same strukture romana, čime je njegov ritam usložnjen i uz dinamične promjene perspektiva svjedoči uspješno ispričanoj priči. A priča romana „Ništa lakše od umiranja“ zastrašujuća je slika o ratu, zločinima, logorima, mučenjima i ubistvima. Rat u Bosni i Hercegovini ostavio je nebrojano krvavih rukavaca koji su se obično natjecali u svojim surovim tokovima. Međutim, Nezirovićeva priča unosi još jednu razorniju dozu zla u književnom tematiziranju teme mučne ratne stvarnosti. Autor hrabro ulazi u prostore propitivanja zla, njegovih oblika, pomračenja i surovosti. Ali to ne radi plošno i naivno, već nastoji u suštinskom smislu proniknuti u ono što čovjeka vodi u zločin, u nasilje nad drugim.

Naime, junak ovog romana je švedski državljanin Johnny Aaker, koji se tokom rata u BiH, nakon obuke u Legiji stranaca, priključuje HVO-u. Idući tragom toga otkuda jedan švedski državljanin, pri tome neonacističkih ubjeđenja, porijeklom mulat iz Liberije, usvojen od švedskog bračnog para kao dvogodišnjak, u jednom balkanskom bratoubilačkom sukobu, Nezirović nastoji pomjeriti krivulju ratne sumanutosti do njenih krajnjih granica. Da bi došao do odgovora na to pitanje, od kuda Aaker u ratnom paklu BiH, autor romana „Ništa lakše od umiranja“ razvija složenu naraciju koja iz više različitih uglova nastoji osvijetliti Aakerovu ulogu i zločine koji su iza njega ostali. Stoga u ovom romanu postoje četiri narativna toka, koja se dobrim melanžiranjem smjenjuju, dajući širu sliku onoga što je oblikovalo ovog zločinca. Novinar Miralem Mikulić, čija je priča ispripovijedana u drugom licu, nagrizan je osjećajem krivice što tokom rata, u trenutku kada Aaker pada u ruke Armije RBiH u Mostaru, nije likvidirao ovog zločinca. Zašto je to tako? Naime, nakon što je u Mostaru pred kraj rata uhapšen, iako su ga pratile glasine o stravičnim zločinima u logorima Heliodrom, Gabela i Dretelj, Aaker je nakon suđenja i kratkog boravka u zatvoru, usljed diplomatskih začkoljica, na kraju izručen Švedskoj, gdje je zbog nedostatka dokaza ubrzo oslobođen za zločine počinjene u ratu na prostoru BiH.

Nekoliko godina po oslobađanju, ovaj surovi ubica i zlostavljač, čiji profil Nezirović vješto uspijeva psihološki dočarati u romanu, kao pripadnik neonacističke organizacije, nakon izvedene pljačke u Malaxanderu hladnokrvno likvidira dvojicu švedskih policajaca. Tek tada, kada se ponovo vratio ubijanju, sada na teritoriji Švedske, Aaker postaje predmet velikih rasprava u švedskom društvu, budući da je jedini osuđenik za ratne zločine u ovoj zemlji. To otvara prostor za kreiranje dinamične naracije, koja u širokom luku govori o nizu izuzetno važnih tema. Već pomenuti novinar Mikulić osjeća krivicu što Aakera nije ubio u trenutku kada ga je nakon ratnog hapšenja čuvao, jer da jeste, on ne bi ponovo dobio priliku da ubije policajce u svojoj zemlji. Tim tragom Mikulić, nakon što dospijeva u Švedsku na novinarski skup na koji je pozvan, počinje rekonstrukciju njegove priče i osjećaja krivice. Sa druge strane, Nezirović uvodi i Aakerovu priču, dajući trenutak kada on, sa svoja dva kompanjona, kreće u pljačku, te naposljetku likvidira policajce Johana Dalberga i Niklasa Florina. Pored toga, imamo priču pastora Fredericka Hysena koji je sa Aakerom radio nakon njegovih nekoliko godina provedenih u zatvoru, na specijalnom tretmanu vraćanja zabludjelog i krvoločnog zločinca u okvire vjere i čovjekoljublja. Četvrta priča koju pisac uvodi jeste ona koja se odnosi na ambasadora Švedske u BiH tokom ratnih dana Erika Lindmana, sa kojim Mikulić ima prepisku, u kojoj ambasador iznosi svoju stranu priče o Johnny Aakeru.

Pitanje krivice

Postavljen tako, roman „Ništa lakše od umiranja“ Elvedina Nezirovića pokušava odgovoriti, u polifonijski organizovanoj kompoziciji, na pitanja krivice, zločina i onoga što čovjeka potiče na zločin. U svakoj od priča čitaocu je jasno da njihove protagoniste povezuje upravo taj osjećaj, ali i pitanje oprosta, pokajanja i mogućnosti promjene ličnosti zločinca. Nezirović dojmljivo balansira u tim pričama, ne ide ni jednog trenutka u krajnost, tačnije, ne slika jednodimenzionalne karaktere, nego nastoji ući u psihologiju svakog od junaka svog romana. Moglo bi se reći da u tome u potpunosti uspijeva, jer su pred čitaocima dobro izvedeni karakteri junaka, čija akcija proizlazi prije svega iz onoga što je nužnost njihove hamartije. Iza toga plete se cijela mreža odnosa, koji nam pokazuju kako čudovište rata guta sve pred sobom. Vidimo surovosti, ispovijesti iz logora, snažne scene mučenja i ubistava, koje dodatno doprinose atmosferi ovog romana, pokazujući jasno šta biva kada na scenu stupi zvjersko u čovjeku. Nezirović vješto ispisuje stranice koje nam pokazuju i ono što je pitanje pravde, odnosa spram nje. Kroz ekstradiciju Aakera iz BiH u Švedsku, nakon što su mu brojni zločini sudski dokazani, čitalac vidi neosjetljivost svake diplomatije na pojedinačni život čovjeka. Kroz priču ambasadora Lindmana mi vidimo šta su zakulisne radnje, sve one procedure i birokratije koje se isprečuju ispred pravde. Ali u trenutku kada Aaker iznova kreće, surovo kao i tokom rata u BiH, da likvidira švedske policajce, stvari se iz osnove mijenjaju.

„Ništa lakše od umiranja“ Elvedina Nezirovića hrabar je roman, prije svega zbog činjenice da autor ne shvata svoju poziciju kao poziciju onoga koji treba da sudi i presuđuje, svaki junak ovog romana dat je u svojoj ukupnosti, sa nizom slojeva koji nam pokazuju da je ispred nas ipak čovjek. Nema, dakle, priče o transcendentiranju zla, ono je vrlo konkretno u ovom romanu prikazano sa ljudskim likom. Kada bi se pravila analogija moglo bi se zaključiti da u određenom smislu Nezirovićev roman svojom pričom uspostavlja slične dileme kao i sada svuda prisutna priča iz filma „Joker“, postoje preklapanja u ove dvije naracije, prije svega u smislu uloge društva, socijalnog statusa i frustracija izopštenosti u kreiranju radikalnog ubilačkog karaktera pojedinca.

Iako u ovom romanu postoje određena ritmička usporavanja, te su neki deskriptivni dijelovi zbog dinamke ukupnog teksta mogli biti nešto sažetiji, radi se o djelu kojim se do kraja uspješno izvodi početna zamisao pisca. Nezirović ovim romanom pokazuje da je autor koji radi na sebi, stoga se treba nadati da ovaj roman nije incident, te da će autor i u narednim svojim knjigama pokazati ovaj nivo sposobnosti da jednu priču dovede na ovom nivou uspješno do svršetka. Ovoga puta je to mnogo bolje od njegovog pokušaja u knjizi „Boja zemlje“. Svakako, riječ je o iznimno važnom romanu, koji je umjetnički relevantan, ali i u pogledu teme nas suočava sa pitanjem koje ne možemo zaobići. A ono glasi: gdje počinje zlo u čovjeku i zašto do njega dolazi?

Autor: Đorđe Krajišnik
Izvor: oslobodjenje.ba