„Kazivanja lekara o Velikom ratu“ – ispravljanje istorijskog propusta

Da je Prvi svetski rat zaista jedna priča bez kraja pokazuje obimna zbirka tekstova dr Branislava Brane Dimitrijevića (1939-2015), čiju je zaostavštinu priredila dr Snežana Veljković, a objavila Laguna o stogodišnjici završetka Velikog rata.

Smatrajući da je tematika srpskog saniteta u Prvom svetskom ratu (i ne samo u tom ratu) ostala u senci značajnih nacionalnih i političkih previranja, Brana Dimitrijević temeljno je istražio ovaj skrajnuti segment srpske istorije i u svojim je radovima detaljno predstavio ne samo organizaciju i istaknute pripadnike saniteta kroz ratni period, nego je dočarao i atmosferu u bolnicama, posvetio je posebna poglavlja bolestima koje su često odnosile više života nego najžešće bitke, a sve je to potkrepljeno svedočenjima samih lekara koji su svojim očima videli strahote rata i sa vojskom i narodom prešli ceo ratni put, od Cera i Valjeva, preko Krfa i Bizerte, do Soluna i Vranja.

„Kazivanja lekara o Velikom ratu“ mogu se uzeti i kao antologija originalnih svedočanstava samih lekara učesnika u ratu, s tim što je Dimitrijević celu priču uokvirio sopstvenim zapažanjima, istraživanjima i tumačenjima, stvorivši štivo koje nije tipična istorija, još manje tipična medicinska nauka, nego nešto na granici hronike, dnevnika i stručnog izveštaja, a pritom se autor nije ustručavao da u pojedinim momentima ekspresivno reaguje na istorijske nepravde i nedoslednosti.

Osim što su sastavljena od tekstova Brane Dimitrijevića i tekstova nekolicine koautora, „Kazivanja o Velikom ratu“ obogaćena su brojnim fotografijama iz dotičnog perioda, tako da se čitaoci i vizuelno mogu uveriti u autentičnost citiranih zabeleški, a mnogi će verovatno prvi put videti lica najzaslužnijih ratnih lekara i uopšte pripadnika medicinskog osoblja, kako srpskog, tako i britanskog, američkog, francuskog, ruskog, australijanskog.

Dimitrijevićeva knjiga zapravo je velika misija sa ciljem da i lekari ratnog perioda dobiju u srpskoj istoriji (pa i u književnosti) dostojno mesto, onakvo kakvo su odavno dobili vladari, oficiri, dobrovoljci i uopšte svi koji su svoju hrabrost i rodoljublje dokazali u slavnim bitkama.

Da se slabo poznavanje istorije ratnog saniteta, a pogotovu slabo poznavanje istaknutih lekara može smatrati istorijskom nepravdom, najbolje se vidi u slučaju dr Vojislava Subotića (potpisivao se kao „Subbotić“), čije ime ne znači mnogo široj javnosti, premda je u pitanju predsednik Srpskog lekarskog društva i osnivač beogradskog Medicinskog fakulteta i premda je upravo Subotićevo hirurško znanje i iskustvo spaslo mnoge živote na Solunskom frontu.

Iako se smatra rodonačelnikom srpske ratne hirurgije, ni ime dr Romana Sondermajera nije u srpskoj istoriografiji dobilo svoje pravo mesto, a isto se može reći i za dr Leona Koena, dr Nikolu Krstića, dr Mihaila Petrovica, dr Atanasija Pulja, dok bi pravo malo otkrovenje mogla biti hrabrost i odlučnost dr Slavke Mihajlović, koja je svojevoljno ostala u Beogradu uprkos naredbi za opštu evakuaciju, te ostavila dragocene beleške o okupacijskim danima.

Čuvena Valjevska bolnica mnogo se više pominje kao simbol stradanja nego što su o njoj poznate konkretne činjenice, pa je Dimitrijevićev rad i u tom pogledu veoma značajan, jer se kroz tekstove i fotografije daje detaljan prikaz jednog teškog perioda kada je Valjevo, prema rečima Džona Rida, bilo prava prestonica zemlje smrti Srbije.

Među tekstovima Dimitrijevićevih saradnika posebno mesto zauzimaju istraživanja Snežane Veljković o požrtvovanom radu srpskih lekarki tokom ratnih godina, o strancima koji su nesebično pomagali srpskim ranjenicima i bolesnicima, ali i o austrougarskim medicinskim ustanovama u okupiranom Beogradu, čime je sama knjiga dobila na objektivnosti, jer se daje i prikaz vojnomedicinske organizacije suprotstavljene strane.

Takođe je veoma zanimljivo istraživanje autorke Milče Čanković-Kadijević o prvom srpskom, a zapravo o prvom poznatom svetskom dobrovoljnom davaocu krvi, no ovaj je tekst i jedna mala opomena – koliko je takvih poduhvata vremenom zaboravljeno i skrajnuto i iz istorije i iz kolektivnog pamćenja.

Iako je kao centralni događaj već u samom naslovu istaknut Veliki rat, knjiga zahvata mnogo širi period istorije srpskog saniteta, čiji se počeci nahode u oslobodilačkim ratovima tokom XIX stoleća, a simbolično se priča završava osnivanjem Medicinskog fakulteta u Beogradu 1920, što se može smatrati krunom iskustava koje su srpski lekari doživeli u tek prohujalom ratu.

I koliko je ovo knjiga o lekarima Velikog rata, toliko je i knjiga o njihovim pacijentima, o vojnicima koje su ti savesni doktori lečili i negovali, a pišući hroniku ratnog saniteta, Dimitrijević se, naravno, osvrnuo i na najznačajnije bitke, političke poteze i uopšte sve prelomne događaje koji su taj period obeležili, tako da je čitaocima predočena celovita slika ratnih zbivanja.

Poznata je izreka da slike često govore više od reči, ali pojedine fotografije iz knjige „Kazivanja o Velikom ratu“ pravilno se mogu razumeti i kod publike izazvati emocije tek nakon čitanja detaljnog objašnjenja ispod same slike.

Ne može se ostati ravnodušan na fotografiju bolesnog vojnika koji leži pred vratima jer u samoj bolnici nema više mesta, na zajedničku fotografiju mladih rekonvalescenata koji tek što su preležali tifus (sigurno nije slučajno što su među njima dva buduća ugledna lekara), na sliku izbegle srpske dece u Solunu, a naročito su potresne fotografije neizbrojivih tela preminulih tifusara i pobijenih civila.

Jedna fotografija možda na najbolji način pokazuje koliko srpski ratnik ni u najtežim mogućim trenucima nije gubio veru niti zaboravljao svoju tradiciju, pa ma gde se nalazio.

Ispod dotične slike stoji kratak opis kojem zaista nije potrebno ništa dodavati:
„Srpski ranjenici sa slavskom svećom, drugi podaci nepoznati“.

Autor: Dušan Milijić